Historia Gminy
Gmina Dziemiany, malowniczo położona wśród licznych jezior i lasów, usytuowana jest na południu województwa pomorskiego. W skład Gminy wchodzą następujące miejscowości: Dziemiany, Raduń, Piechowice, Kalisz, Trzebuń, Dunajki, Jastrzębie, Dębina, Schodno i Rów.
Dziemiany– „stolica” gminy, siedziba władz gminnych.
Pierwsza informacja źródłowa o Dziemianach pochodzi z 1488 r., ale wieś istniała już od 1290 r., zapisana jako Damianowa. Nazwę wsi językoznawcy wyprowadzają od imienia Damian. Jest to pierwotnie nazwa dzierżawcza, która przejściowo reprezentuje postać zdrobniałej Dziemianki, by ukształtować się jako postać rodzinna Dziemiany. Od 1.I.1924 r. to wieś gminna i parafialna.
Kalisz– To kolejna wieś w gminie Dziemiany, od 1992 r. parafialna. Wymieniona jest po raz pierwszy w „ Wielkiej księdze czynszowej” Krzyżaków z 1437 r. jako Kalis. Nazwa Kalisz wywodzi się od dawnego rzeczownika kaliszcze, oznaczającego błoto, muł, bagno, moczar. W okresie pruskim notowany jako Kallisch, w 1796 r.
Piechowice– wieś w gminie i parafii Dziemiany, z kaplicą pw. św. Joachima i Anny, notowana jako Pyochowitz w 1324 r., Piechowitze ok. 1400 r., Piechowice – 1682 r. Jest to nazwa patronimiczna, wskazująca na potomków Piocha lub Piecha, czyli Piotra. Dawna nazwa Damianowa Dąbrowa została zastąpiona Piechowicami z chwilą, gdy otrzymali tę miejscowość dwaj bracia, synowie Piecha.
Raduń– pierwsza wzmianka pochodzi już z około 1209 r. W „Wielkiej księdze czynszowej” Krzyżaków notowana od 1427 r. W gwarowej postaci występuje jako Reddin. Pojawia się też forma Reduń. Nazwa wywodzi się od pobliskiego jeziora Raduń. W czasach krzyżackich wioska otrzymała korzystne wówczas prawo niemieckie.
Trzebuń– kolejna wioska w gminie i parafii Dziemiany, z kapicą publiczną pw. Matki Boskiej Bolesnej. Pierwsza wzmianka z 1398 r. W „Wielkiej księdze czynszowej” Krzyżaków z 1437 r. notowana jako Trzebon, w 1664 r. Trzeboń, w czasach pruskich i okupacyjnych – Tremborn. Jest to nazwa dzierżawcza od imienia Trzebon, Trzebomysł, Trzebosław. Była to własność królewska, należąca do starostwa mirachowskiego.
Jastrzębie Dziemiańskie– usytuowane jest w gminie i parafii Dziemiany. Wieś notowana od 1765 r. jako Jastrzębiec. Miejscową i gwarową nazwą są Daszki. Jest to nazwa rodzinna od właścicieli o nazwisku Daszek. Ziemia stanowiła własność królewską.
Schodno – wieś w gminie Dziemiany, parafia Wąglikowice (dawniej Lipusz), notowana od r. 1765 jako “Schodno”, również “Schodno” w r. 1796 i tak już zostało do czasów współczesnych.
W czasie okupacji – “Schodnau”.
Nazwa topograficzna od pobliskich jeziora Schodno.
W Schodnie, w budynku dawnej szkoły podstawowej, obecnie mieści się Zielona Szkoła. Finansowana jest ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku. Nadzór nad jej funkcjonowaniem prowadzi Zarząd Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego. Szkoła stanowi Ośrodek Edukacji Ekologicznej w gminie. Organizuje pięciodniowe warsztaty z ekologii i ochrony przyrody, dostosowane do wieku uczestników. Zajęcia prowadzą pracownicy Politechniki Gdańskiej, Uniwersytetu Gdańskiego, Polskiej Akademii Nauk, Zarządu Parków Krajobrazowych w Gdańsku, Nadleśnictw Kościerzyna i Lipusz.
Zielona Szkoła oferuje bezpłatnie:
warsztaty ekologiczne, noclegi dla 30 osób i opiekunów oraz materiały informacyjne o Parku.
Natomiast odpłatnie proponuje:
wycieczkę autokarową do Muzeum Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach Kiszewskich, rejs statkiem po jeziorach wdzydzkich od maja do października oraz całodobowe wyżywienie.
Rów – wieś w gminie Dziemiany, parafia Wiele, notowana jako pustkowie po raz pierwszy w r. 1765, także w r. 1796 i w czasie okupacji.
Nazwa topograficzna od rzeczownika rów.
Tak w ogólnym zarysie przedstawiają się początki istnienia większych miejscowości gminy Dziemiany.
A jak przedstawiają się dalsze losy tych ziem?
W 1308 r. Pomorze Gdańskie zagarnęli Krzyżacy.
Za panowania krzyżackiego Dziemiany zachowały dawne prawo polskie. Po pokoju toruńskim z 1466 r. ziemie dzisiejszej gminy Dziemiany wróciły do Polski. Dziemiany, Kalisz, Raduń należały do starostwa kościerskiego, zaś Piechowice stanowiły własność szlachecką.
W 1772 r., w wyniku pierwszego rozbioru, ziemie te przeszły pod panowanie pruskie. Długoletnia niewola wycisnęła swoiste, niekorzystne piętno na mieszkańcach tych terenów. Nieznaczny zasób słownictwa niemieckiego realizuje się w kaszubszczyźnie do chwili obecnej.
I wojna światowa nie objęła terenem swoich działań Kaszub ani Pomorza, jednak mężczyźni z tych ziem walczyli w imię obcych interesów, ale też i z marzeniami o odzyskaniu niepodległości. W zapisie Jana Wysockiego z Dziemian widnieje 16 nazwisk tutejszych żołnierzy, którzy „ padli na frontach I wojny w armii zaborcy”.
11 listopada 1918 r., po odzyskaniu niepodległości, Pomorze nadal pozostawało pod panowaniem niemieckim. Jednak, dzięki staraniom wielu Kaszubów, traktat wersalski w czerwcu 1919 r. przyznał większą część Pomorza Gdańskiego Polsce. Klęska zaborców na frontach I wojny umożliwiła odbudowę niepodległości Rzeczypospolitej. Przygotowano akcję powrotu polskiego nazewnictwa. Współautorem podręcznika dla całych Prus Królewskich był ksiądz Wacław Wojciechowski z Dziemian. Kościół dziemiański był wówczas największym dziełem architektonicznym z XX- lecia międzywojennego. Konsekracja nowej świątyni odbyła się 23 października 1923 r. Patronem kościoła został św. Antoni Padewski. Ważnym wydarzeniem politycznym w dziejach Dziemian była wizyta Prezydenta RP, Stanisława Wojciechowskiego, w 1923 r. Dzień 24 kwietnia był dla parafii i budującego się kościoła dniem zaszczytnym i radosnym. Wizytę tę upamiętnia umieszczona w przedsionku kościoła tablica o następującej treści:
Okupacja niemiecka w czasie II wojny światowej zaczęła się w gminie Dziemiany stosunkowo szybko. Już 2 września 1939 r. Dziemiany zostały wcielone do Rzeszy. Niemcy nadali wiosce nazwę – Sophienwalde. Rozpoczęły się czasy terroru. Likwidowano osoby uznane za wrogów III Rzeszy. Eksterminację ludności polskiej prowadziły oddziały frontowe Wehrmachtu, żandarmeria, Selbstschutz i oddziały SS. W pierwszych latach okupacji z terenu Dziemian i okolic wywożono ludność do obozu w Potulicach i w Stutthofie, a także do przymusowych prac na rzecz III Rzeczy. Władze okupacyjne miały obowiązek dostarczyć jak największą liczbę robotników dla potrzeb niemieckiej gospodarki wojennej.
W 1943 r. na terenie Dziemian powstał obóz pracy SS-Lager Sophienwalde oraz obóz będący filią macierzystego obozu koncentracyjnego KL Stutthof, przeznaczony dla kobiet żydowskich. Razem z więźniami obozu Sophienwalde pracowała również nieliczna ludność pozostała w Dziemianach. Byli to mieszkańcy, którzy podpisali III grupę listy narodowościowej i nie zostali wysiedleni.
W Dziemianach utworzono posterunek niemieckiej żandarmerii. Początkowo aresztowania i represje dotknęły przede wszystkich tych Polaków, którzy w okresie międzywojennym byli zaangażowani w działalność antyniemiecką. Wraz z nasileniem terroru zaczęły powstawać organizacje ruchu oporu. Konspiracja w gminie Dziemiany początkowo powstawała spontanicznie. Już jesienią 1939 r. w lasach ukrywali się mężczyźni obawiający się represji ze strony władz okupacyjnych, zwłaszcza zaś niemieckiej policji. Niedaleko północno-wschodniej granicy gminy Dziemiany utworzono jedną z największych w całej okupowanej Polsce regionalną organizację konspiracyjną – „Gryf Kaszubski”, późniejszy „Gryf Pomorski”. Komendantem „Gryfa” w Dziemianach był najpierw Józef Gierszewski, ps. „Ryś”, później Józef Kukliński ps. „Młot”, „Sęp”. W działalność konspiracyjną angażowały się często całe rodziny. Na terenie Dziemian działała również grupa partyzancka dowodzona przez Antoniego Skwierawskiego, wchodząca w skład TOW „Gryf Pomorski”, która następnie, w 1943r. wstąpiła do AK. Latem 1943 r. w rejonie leśniczówki Dywan zginął por. rez. WP Józef Gierszewski. Do jego śmierci doszło w wyniku konfliktu w kierownictwie „Gryfa”. Dnia 9 grudnia 2006 r. w Dywanie, w miejscu śmierci Józefa Gierszewskiego, odbyła się uroczystość odsłonięcia tablicy pamiątkowej upamiętniającej to tragiczne wydarzenie.
Działalność konspiracyjna w gminie Dziemiany to nie tylko partyzantka. Organizowano pomoc dla jeńców wojennych oraz dla Żydówek pracujących w obozie w Dziemianach. Za te „przestępstwa polityczne” i konspirację niemiecka policja dokonywała licznych aresztowań. Wielu mieszkańców gminy przypłaciło swą działalność życiem, zostali rozstrzelani, inni zginęli w obozach.
Na terenie gminy znajdują się oznaczone miejsca pamięci narodowej. Jeden z pomników, poświęconych żołnierzom walczącym i pomordowanym w czasach II wojny, usytuowany jest w centrum Dziemian.
W 1945 r., w obliczu klęski Niemiec hitlerowskich, rozpoczęto ewakuację obozu w Dziemianach. Jako pierwsi ewakuowani zostali jeńcy wojenni, następnie Polacy z Warszawy. Żydówki wywieziono do Leśna, gdzie na terenie gospodarstwa Durajewskiego zostały rozstrzelane. Obecnie przy drodze do Leśna znajduje się pomnik upamiętniający to tragiczne wydarzenie.
Również w Dziemianach, przed Urzędem Gminy, znajduje się pomnik poświęcony ofiarom obozu Sophienwalde, odsłonięty 19 października 2006 r.
Dziemiany zostały wyzwolone 7 marca 1945 r.
W okresie powojennym zaczęły się prężnie rozwijać. Wszystkie ulice uzyskały twardą nawierzchnie, a główne drogi gminne asfaltową. Przeprowadzono rekultywację oraz meliorację łąk i nieużytków w Dziemianach i Trzebuniu.
Powstały nowe obiekty: budynki Urzędu Gminy i Ośrodka Kultury, gmach Zespołu Kształcenia i Wychowania z salą gimnastyczną, Przedszkole, Komisariat Policji, Apteka, Ośrodek Zdrowia, bloki mieszkalne w Dziemianach i Kaliszu, nowe sklepy, m.in. „Biedronka”, restauracje, hotel „Janta” i „Dobry Adres”, Remiza Strażacka. Gmina ma sieć wodociągową i kanalizacyjną. Lokalne połączenia PKP oraz PKS ułatwiają młodzieży dojazd do szkół średnich.
Dziemiany, dzięki malowniczemu usytuowaniu na obrzeżach Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego, są niezwykłą atrakcją turystyczną Kaszub. GCIT znajduje się w chatce kaszubskiej, gdzie można nabyć aktualny przewodnik, wskazujący najbardziej atrakcyjne miejsca w gminie, wypożyczyć rowery, a okazjonalnie skorzystać z tradycyjnych wypieków pań z Koła Gospodyń Wiejskich.
ostatnich latach, także dzięki skutecznym pozyskiwaniu środków z UE oblicze Dziemian i okolicznych wiosek zmieniło się zdecydowanie. Obecnie są to czyste i zadbane miejscowości z infrastrukturami wodno – kanalizacyjnymi oraz infrastrukturą turystyczno – rekreacyjną służące mieszkańcom i turystom.
Gmina utrzymuje partnerstwa z gminami: Lohra (Niemcy), Kaloz (Węgry), Landrecies (Francja), Werbkowice (Polska).
Zarówno Dziemiany, jak i pozostałe miejscowości, swój obecny wygląd zawdzięczają wieloletniej, rzetelnej i efektywnej pracy władz gminy oraz skoordynowanej współpracy z Radą Gminy
Bibliografia:
- Breza Edward, „Toponimia powiatu kościerskiego”, GTN, Gdańsk 1974 r.
- Borzyszkowski Józef, „Monografia Lipusz – Dziemiany” ZK-P, Gdańsk 1994 r.
- Gąsiorowski Andrzej, „Kościerzyna i powiat kościerski w latach II wojny światowej „Bernardinum”,Pelplin, Kościerzyna 2009 r.
- Gąsiorowski Andrzej, Tomkiewicz Monika, „Konspiracja w gminie Dziemiany w latach 1939-1945” Nandruk, Gdańsk 2017 r.
- Tomkiewicz Monika „Wybrana aspekty historii Dziemian w latach II wojny” Nandruk 2014 r.
